Хөгжлийн зүг бид хамтдаа ..

Баялгийн хясланг ерөнхийд нь байгалийн асар их баялагтай орнууд ихэнхдээ хүмүүс нь ядуурдаг, улс нь өсч, хөгждөггүй, баялгийн өгөөж харьцангуй цөөн хүнд ноогддог гэдгээр тодорхойлж болно.
Энд яривал зохих зургаан асуудал байдаг. Эхлээд эдгээр асуудлыг дурьдаж, дараа нь дор бүрт нь тайлбар өгье.

Эхний асуудал нь улс, орнууд баялаг гэж нэрлэдэг зүйл дээрээ мэхлүүлдэг явдал байна. Дараагийн асуудал нь баялгаас цөөн тооны хүмүүс ашиг хонжоо олох, түүнийг өөрийн болгохоор бүх арга, хэрэгслийг ашигладаг явдал. Үүний үр дүнд нийгэм бүхэлдээ хохирол амсдаг. Дараагийн нэг асуудал бол байгалийн баялаг ихтэй орнууд түүнээсээ хэт хамааралтай болж, үнийн маш их тогтворгүй байдал бий болдог бөгөөд энэ нь эдийн засгийн ихээхэн хор холбогдолтой. Дөрөв дэх нь олон улсын банкууд байдлыг бүр дордуулдаг явдал юм. Тавдахь асуудал нь Голланд өвчин. Энэ нь товчоор хэлэхэд баялгийг засгийн газрууд зөвхөн ойр, зуурын ашиг олоход ашигладаг, үүний үр дүнд баялаг урт хугацааны тогтвортой хөгжилд хүргэдэггүй явдал юм. 

Эхлээд мэхлэгдэх асуудлын талаар ярья. Эдийн засагчид урамшууллын хөшүүрэг гэж их ярьдаг. Гэхдээ энэ нь уул уурхайн компаниуд, газрын тосны компаниудад баялгийг аль болох хямд үнэ, өртгөөр олж авах хөшүүргийг ярьж буй хэрэг. Энэ нь зарим үед төрийн албан хаагчийг хахуульдахад хүргэнэ. Дээрх компаниуд төрийн албан хаагчдыг ашиглан баялгийг зах зээлийн доод үнээр худалдан авбал энэ нь нийгэмд өчүүхэн зүйл өгч, уг компани тэр баялгийг маш хямд үнээр авч байгаа хэрэг.  Зарим оронд ийм үйлдлийг хаах зорилгоор албан хаагчдын үйлдлийн акт нэртэй эрх зүйн баримт бичиг гаргаж байсан. Уг хууль, эрхийн баримт бичгийг батлан гаргахад ямар их хэмжээний эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан нь гайхалтай. Олон улсын байгууллагад суугаа АНУ-ын төлөөлөгч хүн бусад орнууд хээл хахуулийг хориглосон хууль гаргахад яаж санаа тавих билээ. Зарим оронд хээл, хахууль өгч, татварын хөнгөлөлт авч байна. Хээл, хахуулийн талаархи хууль, дүрмийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхгүй байгаагаас татвараас зайлсхийх явдал их байна. Энэ талаар бид жишээн дээр ярих болно. Үр дүнтэй, чанд хуулийн тогтолцоотой АНУ-д хүртэл уул уурхай, эрдэс баялгийн компаниуд элдэв арга хэрэглэн олон нийтийг мэхэлж дөнгөдөг. Үүнийг дараахь хоёр жишээгээр тодруулъя.

Аляск муж газрын тосны компаниудтай гэрээ байгуулж, газрын тосны борлуулалтын орлогоос тодорхой хэсгийг муж улсдаа авахаар тохиролцсон байв. Гэтэл бидний ихээхэн бэрхшээлтэй учирч байж хийсэн шалгалтаар уг хэлцэлд оролцсон газрын тосны компаниуд Аляскийг доод зах нь нэг тэрбум доллараар залилан мэхэлсэн болох нь батлагдсан. Зохицуулалтын тусгай арга хэмжээ авч, ихээхэн хөөцөлдөөн болж байж тэр их хэмжээний мөнгийг Аляск муж улсад төлүүлсэн билээ.

Газрын тосны тэдгээр компаниуд зүй нь гэмшил илэрхийлж, арай илүү санаачлага гаргах учиртай байсан боловч тэд зөвшилцлөөр өмнө тохирсон үүргээ хууль, эрх зүйн хүчтэй үйл ажиллагааны тулгалтанд орж байж л албадлагын хүчээр биелүүлсэн. Саяхан Казахстанд болсон хээл, хахуультай холбоотой хэргүүдийг шүүхэд өгч хараахан дийлээгүй байна. Шүүхийн өмнө аваачих нь тун амаргүй ажил болох нь Америкийн дээрх жишээнээс харагдаж байна.

Компаниудад төрийн албан хаагчдыг хахуульдаж байж баялгийг зах зээлийн үнээс доогуур үнээр авах сонирхол их байдаг. Өөр нэг жишээ бол АНУ-д газрын тос, эрдэс баялгийн компаниуд байгалийн баялгийг зах зээлийн доогуур үнээр олгуулахын тулд АНУ-ын засгийн газарт улс төрийн лобби ашиглаж байв. Тэдгээр компаниуд сонгуулийн кампанит ажлын хандив өгөх болон бусад аргыг хэрэглэсэн байдаг. Байгалийн баялаг ихтэй орон болгон ийм бэрхшээлтэй учирдаг. Монгол улс ч мөн байгалийн баялагаа хямд үнээр зарж буй орнуудын тоонд орж байгаа бололтой байна. Ийм наймаанд улс , орон мэхлүүлэн хохирч, баялгийнхаа жинхэнэ зах зээлийн үнэтэй тэнцэх хэмжээний орлого олж чаддаггүй. Энэ бэрхшээлийг сөрж, гарахад хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл чухал үүрэгтэй. Иймэрхүү наймааг гол төлөв далд, нууц байдалд байлгахыг оролддог. Гэрээний нөхцлийг нуун далдалж, иргэд улс, орон нь баялагаа юунаас өгч байгааг мэдэх аргагүй болгохыг зорьдог. 

"Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачлага”-ыг зарлан хэрэгжүүлж байгаа нь чухал ач холбогдолтой санаачлага болсон юм. Уг санаачлагын дагуу компаниуд засгийн газартай байгуулсан бүх гэрээ, засгийн газарт хийсэн бүх төлбөрөө нээлттэй болгож, тухайн орны иргэд байгалийн баялагаас орсон орлогыг мэдэж, тэрхүү орлогыг хэрхэн зарцуулж байгааг мэдэж авах боломжтой болж байгаа юм. Цөөн тооны орон энэхүү санаачлагын нөхцлийг зөвшөөрч, ил тод байдлыг тодорхой хэмжээнд бий болгоод байна. Жишээ нь, Нигер улс "төлбөрөө хэвлэн нийтлэх”-ийг шаардаж, Нигерийн засгийн газарт газрын тосны компаниудаас төлсөн бүх төлбөрийг нийтэд мэдээлж, иргэд нь гадаадын газрын тосны компаниудаас Нигерт төлж буй төлбөрийн хэмжээг мэдэх болсон байна. Хийгдсэн бүх гэрээг ил тод болгохын зэрэгцээ баялгийнхаа төлбөрийг бүрэн гүйцэд авч буй эсэхийг хүмүүс мэдэж байх нь мөн чухал. Энд хэвлэл, мэдээлийн хэрэгслэл маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Өөрөөр хэлвэл, бүх гэрээ ил тод байх, засгийн газарт орж буй орлого бүрэн гүйцэд эсэхэд хяналт тавих учиртай.

Өөр нэг бэрхшээл бол цөөн тооны хүмүүс үүнээс ашиг, хонжоо олохыг оролддог явдал юм.
Энд Латин Америктаа газрын тосны хамгийн их нөөцтэй Венесуэлийн жишээ байна. Энэ их баялагтай орны хүн амын 2/3 нь ядуу амьдарч байна. Газрын тосны асар их нөөцөөс олох үр, өгөөж нь энэ орны цөөн тооны хэдэн хүний гарт ордог. Үүний үр дүнд улс төрийн тогтворгүй байдал бий болж, .... мэтийн улс төрчид орлого хуваарилалтын уламжлалт тогтолцоог халах амлалт өгдөг ч ашиг, хонжоо олох эрх мэдлээ алдахыг хүсэхгүй байгаа тэр цөөнхийн зүгээс ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгарч байна. Дэлхийн хаа нэгтээ өөр газар ч бидний хэлдгээр "бялуу хуваах” тэмцэл өрнөсөөр байна. Энд сонирхолтой зүйл нь уг тэмцэл өрнөхийн хирээр хуваах бялууны хэмжээ жижгэрсээр байдаг.  Гэтэл Швейцарь мэтийн хуваахын төлөө тэмцэлдээд байх бэлэн бялуугүй орнуудын хувьд нийгмийн нэмүү баялаг бий болгож байж хуваах бялуутай болдог байна. Тэгэхээр байгалийн баялагтай орнуудад тэр бэлэн байгаа баялагаа хуваахын төлөө тэмцэлдсээр эцэстээ бүгд улам ядуу болсноор дуусдаг.

Гуравдахь бэрхшээл нь газрын тос болон эрдэс байялагийн үнэ өсч, бууран тогтворгүй байдаг явдал юм. Үнэ өссөн нөхцөлд тухайн оронд орлого өсч, үнэ буурахад орлого буурна. Гэтэл үнэ буурахаас алдсан алдагдал, хохирол үнэ өсөхөөс олсон орлогоос ямагт илүү байдаг. Энэ байдлыг олон улсын банкуудын үйл ажиллагаа улам дордуулна. Үнэ өсч, орлого нэмэгдэж байхад олон улсын банкууд зээл олгох сонирхолтой байдаг бөгөөд энэ нь орлогыг улам нэмэгдүүлнэ. Ийнхүү тухайн орон зөвхөн байгалийн баялагаас асар их орлого олоод зогсохгүй гадаадын банкуудаас асар их хэмжээний капиталын урсгал орж ирнэ. Үнэ буурч, эдийн засгийн өсөлт буураад ирэх үед банкууд мөнгөө нэхэж, тухайн орон нэг талаас байгалийн баялгийн үнийн бууралт, нөгөө талаас банкны өр, зээлийн төлбөрийн давхар зовлон амсдаг байна. Энд нэгэн чухал, шалгарсан туршлага байдаг нь зовох өдрийн сан байгуулах, өөрөөр хэлвэл, үнийг тогтворжуулах сан байгуулах арга юм. Ингэснээр байгалийн баялгийн үнэ өндөр байх үед цааш нь хийсэн мөнгөө дараа нь залгах үнийн бууралтын үед ашиглах болно. Хоёрдахь нэг туршлага бол олон улсын банкуудаас болгоомжлох явдал. Цаг сайхан байх үед зээл санал болгох банкууд цаг муу болоход зээлээ эргээд нэхдэг. Мөнгө санал болгоход татгалзах нь хэцүү ч цаг муугаар эргэнэ гэж бас байдаг, түүн дээр энэ мөчлөгийн чанартай үйл явцыг улам даамжруулахын үнэ цэнэ асар их байдаг.

Тавдахь бэрхшээл нь Голланд өвчин гэгч бөгөөд тайлбарлахад хамгийн бэрх, хамгийн ноцтой бэрхшээл юм. Байгалийн баялагаа амжилттай борлуулснаас орж ирэх гадаадын долларын нөлөө, ялангуяа үнийн өсөлтийн үед ихэснэ. Мөнгөний ханш өсч, үүнийг дагаад бүтээгдэхүүн экспорлоход бэрхшээлтэй болж ирнэ. Дотоодын үйлдвэрлэгчдэд их хэмжээгээр орж ирэх импорттой өрсөлдөхөд хүндрэл учирна. Үүний үр дүнд улсын эдийн засаг дажгүй үзүүлэлттэй атал үр ашиг буурдаг. Энэ үзэгдэл анх Нидерландад энэ орон их хэмжээний байгалийн хий, Хойт тэнгисийн газрын тосны орд нээсний дараа ихээхэн баяжсаны үр дүнд тохиолдсон учраас түүнийг Голланд өвчний бэрхшээл гэж нэрлэжээ. Тэгэхэд Нидерланд үзтэл баян чинээлэг атлаа улам ядуурсаар байсан юм. Ажилгүйдлийн хэмжээ, хөдөлмөрийн чадваргүй хүмүүсийн тоо эрс өсч, эдийн засгийн өвчин нь бүр нийгмийн өвчин болсон байв. Голланд өвчнөөр өвчилсөн орон яавал зохих вэ? Мөнгөө дотооддоо зарцуулах боломж бага байвал гадаадын банканд байршуулж болох юм. Гэвч хөгжиж буй орнуудын хувьд дотоодын мөнгөний хэрэгцээ их байдаг тул ингэх нь бэрхшээлтэйн дээр мөнгөө гадаадад байршуулах нь утгагүй. Гэтэл мөнгөний ханш өсч буй нөхцөлд мөнгөө дотооддоо хэрэглэвэл эдийн засгаа улам сулруулна. Энэ нь Хятадын хийж байгаагийн яг эсрэг юм. Хятад өнөөдөр мөнгөнийхөө ханшийг доогуур хэмжээнд барих, экспортын бүтээгдэхүүнээ өрсөлдөх чадвартай байлгах, хөдөө орон нутгийн ядуу хүмүүсийг улам ядууруурлах импортын ялангуяа хөдөө, аж ахуйн гаралтай барааны импортын урсгалыг барихын тулд маш их хүч, чармайлт гаргаж байна. Хятад эдийн засгийнхаа өсөлтийг байгалийн баялгаас бус, экспорт дээр суурилсан гэдгийг мэдэж байна. Тиймээс Хятад мөнгөнийхөө ханшийн өсөлтийг тогтоон барих хэрэгтэй. Харамсалтай нь үүнийг хөгжиж буй орнууд ойлгож, Хятадын энэ туршлагаас суралцахгүй байна. Тэд мөнгөний ханшаа зөнд нь тавьж, ингэснээр өндөр ханш эцэстээ ажилгүйдлийн хувь хэмжээг мөн өсгөж байна.

Өөр нэг бэрхшээл нь засгийн газрууд байгалийн баялагаа улс, орныхоо урт хугацааны хөгжлийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэхийн оронд ойр зуурын ашиг хонжоо харан ашиглах хандлагатай байдаг. Энэ нь бүх орны засгийн газрын нийтлэг шинж бөгөөд тэд 3-4 жилд болох сонгуулиар сонгогчдоо аргалах бодлого баримталдаг. Гэтэл хөгжил гэдэг нь урт удаан хугацааны үйл явц бөгөөд цаг, хугацаа шаардана. Тэгэхээр богино хугацаанд орлого олох төслөөр хөөцөлдсөнөөс урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийх нь хавьгүй дээр юм. Ингэхийн тулд яах вэ? Энэ тухайд зарим нэг амжилтанд хүргэсэн жишээг дурьдах нь юуг, хэрхэн хийх талаар ойлголт авахад хэрэг болох болов уу.

Норвег, Ботсван улсын жишээ байна. Ботсван нь Африкийн хамгийн ядуу орны нэг билээ. Энэ хоёр оронд байгалийн баялгийг хүмүүсийнхээ тусын тулд, гэхдээ зөвхөн өнөө үед амьдарч буй хүмүүст бус, ирээдүй хойч үеийнхээ тусын тулд ашиглах үндэсний хэмжээний зөвшилд хүрсэн байна. Норвег улс газрын тосны асуудал хариуцсан засгийн газрын байгууллага байгуулсан байна. Засгийн газрын байгууллага нь хувийн хэвшлийн байгууллагын нэгэн адил үр ашигтай ажиллаж чадна гэж тэд үзжээ. Тэгээд ч Норвегийн газрын тосны төрийн байгууллага өнөөдөр дэлхийн газрын тосны хамгийн үр ашигтай ажилладаг компаниудын нэгэнд тооцогдох болжээ. Засгийн газрын ийм байгууллагатай байхын нэг давуу тал нь ашиг сонирхлын зөрчлийг арилгадаг байна. Ийм байгууллагын зорилго нь зөвхөн хамгийн их хэмжээний ашиг олох явдал бус, харин улс, орныхоо хөгжилд зориулах засгийн газрын олох орлогыг аль болох боломжийн дээд хэмжээнд байлгах явдал аж. Хувийн хэвшлийн байгууллага бол нийгэм, засгийн газар, товчоор хэлэхэд улс орныхоо хөгжилд өгөх мөнгийг аль болох бага хэмжээнд байлгахыг боддогийг бид мэднэ. Төрийн байгууллага нь авилгад автагдах эрсдэлтэй ч тэгэхгүй тохиолдол мөн байдаг. Тэгэхээр Монголыг оролцуулаад бүх улсууд тэр замаар явбал зохино. Норвегитай төстэй өөр нэг жишээ бол Чили юм. Чили зэсийн зарим уурхайгаа хувьчилсан боловч төрийн мэдлийн зэсийн уурхайнууд нь хувийн уурхайтай нэг адил үр ашигтай ажиллаж, тэдний Чилийн ард түмэнд өгдөг баялаг нь хувийн хэвшлийн уурхайнуудаас засгийн газартаа оруулдаг орлогоос 10 дахин байдаг байна. Өөрөөр хэлвэл, хувийн уурхайнууд үр ашгийн хувьд тэднээс илүү юмуу дутуу ажиллаа ч олсон ашгаа дэлхий даяар цацаж, хөрөнгө оруулагч нарт зориулдаг бол төрийн мэдлийн уурхайнууд ашгаа Чилийн ард түмэнд улс, орноо хөгжүүлэхэд зориулан нийлүүлдэг байна. Норвегийн стратегийн нэг чухал хэсэг нь тогтворжилтын сан байв. Ботсван мөн "муу өдрийн сан” гэгчийг байгуулж, сайн, муу жилийн ялгаанаас гарах бэрхшээлийг давж байна. Эдгээр улс хүнд нөхцөлд дотоодын зардалд зориулан дайчлах нөөцтэй байхын ач холбогдлыг сайтар ойлгосноор Голланд өвчнөөс сэргийлж чадсан байна. 
Газрын тос болон байгалийн бусад баялагаас олсон гадаад валютаар эм, машин, тоног төхөөрөмж зэрэг дотооддоо үйлдвэрлэдэггүй бүтээгдэхүүнийг худалдан авч, дотоодын зах зээлээс авах бүтээгдэхүүний төлбөрийг дотоодынхоо нөөцөөс төлдөг байна. Норвег, Ботсваны амжилтын нэг чухал хүчин зүйл нь тэд гаднаас үнэтэй зээл аваагүйд байв. Гадны зээл авах нь сайн жилүүдэд зээл аваад муу жилүүдэд зээлдүүлэгчээс хараат байдалд оруулдаг тал байдаг. Хамгийн чухал нь амжилтанд хүрсэн орнууд нэгэн зарчим баримталсныг итгэмжлэлийн зарчим гэж нэрлэе. Уг зарчмаар бол тухайн үеийнхэн байгалийн баялагийг ирээдүй үеийнхний итгэмжлэлээр эзэмшиж буй гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байна. Тиймээс уг баялагийг зөвхөн өөрсдөдөө зориулан ашиглах учиргүй аж.
Байгалийн баялагийг хөрсний дээр гаргахад тэр нь капитал болж хувирах бөгөөд энэ капиталынхаа нөөцийг зарцуулваас улс, орон тэр хэмжээгээр ядуурч буй хэрэг болно. Үүнийг нөхөхийн тулд өөр капиталд хөрөнгө оруулах хэрэг гарна. Байгалийн баялагаа барагдуулснаар улс, орон хүний гараар бүтсэн капитал болон хүний капиталаа өсгөнө гэж үзье. Тэгэхээр энд цаашид баримтлах стратеги нь өөр төрлийн капиталын хуримтлал бий болгоход чиглэх ёстой болно. Ийм стратегид нягтлан бодох, бүртгэлийн маш сайн тогтолцоо шаардлагатай. Үүнийг бий болгох нь маш төвөгтэй бөгөөд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүд үүнийг тайлбарлахад чухал үүрэгтэй болно. Дэлхий нийтээр улс, орны үйлдвэрлэлтийг Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээр хэмждэг. Гэтэл энэ нь ялангуяа байгалийн нөөц, баялагийн хувьд учир дутагдалтай үзэл баримтлал юм. Хамгийн зохистой хэмжүүр нь Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн байх ёстой юм. Энэ хоёр үзүүлэлтийн ялгааг тайлбарлая. ДНБ-ний үзүүлэлт нь байгалийн баялагийн хорогдлыг тооцдоггүй. Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүний үзүүлэлт нь байгалийн баялагаасаа хороож буй улс, орон бол аж ахуйн нэгжүүд элэгдэл, хорогдол тооцдогийн адилбайгалийн баялагийн хорогдлыг тооцдогийн дээр агаар болон усны бохирдол зэрэг байгаль орчны хохирлыг харгалзан үздэг. ДНБ болон ҮЦБ-ний үзүүлэлтийн ялгаа уул, уурхайн бүтээгдэхүүний жишээн дээр маш тодорхой гарч ирдэг. Аль нэг орон гадаадын компанитай байгалийн баялаг олборлох гэрээ байгуулж, гадаадын компани бага хэмжээний хураамж төлөн үйлдвэрлэл явуулахад ДНБ өсөх боловч энэ үзүүлэлт нь байгалийн бүтээгдэхүүний хорогдлыг тооцдоггүй учир тухайн орон үнэн хэрэгтээ тэр хэмжээгээр ядуурч байгаа юм. ҮЦБ-ний үзүүлэлт харин үүнийг тооцдог бөгөөд тухайн орны үйлдвэрлэн гаргаж буй бүтээгдэхүүний хэмжээг бус, түүнээс олох орлогыг авч үздэг. Хэрэв энэ бүх орлого Канадад байгаа уул уурхайн компанид орж байгаа бол энэ нь  Монголын ард түмэнд хэрэг болохгүй. Тэгэхээр ҮЦБ-ний үзүүлэлт нь тухайн оронд үйлдвэрлэн гаргасан бүтээгдэхүүнийг бус тэр бүтээгдэхүүнээс тухайн оронд орж байгаа орлогыг тооцдог. Хэрэв тухайн орон байгалийн баялагийнхаа төлбөрт авбал зохих ёстой нөхөн төлбөрөө гүйцэд авахгүй байгаа бол түүнийг хууран мэхэлж буй хэрэг бөгөөд үүний үр дүнд уг орон ядуурч буй хэрэг. Хачирхалтай нь 15 жилийн өмнө уул уурхайн баялагтай улс, орнууд ҮЦБ-ний үзүүлэлтийг ашигладаг байснаа  ДНБ-ний үзүүлэлтэд шилжсэн байна. Энэ нь тэдгээр орны хувьд том алдаа юм. Учир нь уг үзүүлэлт дээр хэлсэнчлэн тухайн орны хувьд хөгжил дэвшил, тогтвортой өсөлтийн хэмжүүр болж чадахгүй билээ. Байгалийн их баялагтай орнууд яагаад өөрөө баян атлаа ядуу ард түмэнтэй болоход хүрдэгийг тайлбарлахыг оролдъё. Тогтвортой өсөлтийг хангахад зургаан төрлийн бэрхшээл тулгардаг бөгөөд тэдгээрийг шийдвэрлэж чадсан орнууд амжилтанд хүрсэн байдаг. Монгол улсын хувьд эдгээр бэрхшээлийг өнөөдөр биш гэхэд цаашид шийдвэрлэх хэрэгтэй болно. Монголын хувьд эдгээр бэрхшээл дээр засгийн газарт коммунист тогтолцооноос зах зээлд шилжих шилжилтийг хийх явцад учрах бэрхшээлүүд нэмэгднэ. Энэ асуудлын хувьд ч олон алдаа, мөн олон амжилтын жишээ бий. Орос болон хуучин ЗХУ-ын бүгд найрамдах улсуудын ихэнхэд үүн дээр алдаа гаргасан. Оросын ДНБ арван жилийн турш 40-50 хувь буурч, бусад БНУлсуудад энэ үзүүлэлт 70 хүртэл хувь буурч байв. Энд зөвхөн ДНБ буурснаар зогсохгүй, ядуурал ихсэж, доогуур орлоготой өрхийн орлого эрс буурсан байна. Хөрш зэргэлдээ Хятад болон Вьетнам энд амжилтын тод жишээ болно. Өнөөдөр хүн амын орлогыг худалдан авах чадвараар нь хэмжвэл Хятадад Оросоос хол илүү байна. Оросын орлого буурсаар байсан бол Хятадад өссөөр сүүлийн 10 орчим жилийн дотор 250 хувийн өсөлтөд хүрчээ. Хятадын орлого сүүлийн 25 жилд дунджаар 8-10 хувийн өсөлттэй байсан байна. Үүний үр өгөөж өргөн хүрээнд хүртээл болсон нь ядуурлыг ихээхэн бууруулав. Хятад, Вьетнам ийнхүү амжилт олсон байхад ЗХУ-ын улсууд яагаад ингэж бүтэлгүйтэв гэсэн асуулт гарна. Энд нэг гол бэрхшээл нь "цочир эмчилгээ”-ний стратеги буюу гэнэтийн эрс өөрчлөлт, шилжилтийг өнөө, маргаашийн дотор хийх гэсэн оролдлого байв. Өөрөөр хэлвэл, яаруу либерализац, яаруу хувьчлал, бүтцийн яаруу өөрчлөлт. Цочир эмчилгээний бодлогыг Олон Улсын Валютын Сангаас дэмжиж байсан. Колумбийн Их Сургууль дахь миний мэрэгжил нэгт нөхөр Жеффри Сакс цочир эмчилгээг ЗХУ, Монгол бусад хэд хэдэн оронд тулгасан. Цочир эмчилгээ бараг бүх оронд их гай гамшиг тарьсан. Үүний жишээ нь Монгол юм. Цочир эмчилгээ яагаад тийм гашуун туршлага, үр дүнд хүргэсэн талаар олон шалтгаан байдгийг дэлхий даяар ихээхэн ярьж, маргалдсан. Урамшуулал, хөшүүргийн ач холбогдлыг чухалчлах нь зүй ёсны хэрэг боловч цочрол эмчилгээний хөшүүрэг нь гажуудсан байх нь олонтаа тохиолддог. Баялагийг дотоодод бий болгохгүй мөнгийг гадагш гаргах хөшүүрэг гэж бас байдаг. Зах зээлийг ажиллагаанд оруулах гэдэг нь ярвигтай ажил бөгөөд үүнд хууль болон зохих бүтцүүд нэн түрүүнд шаардлагатай. Хууль, бүтцийг өнөөгөөс маргаашид бий болгодоггүй. Цочир эмчилгээний бодлого дэлхийн даяар бараг орон бүрт бүтэлгүйтсэний нэг шалтгаан энд байгаа билээ. Хятад, Орос хоёр энд тэс ялгаатай хоёр тод жишээ болно. Гол ялгаатай талыг жишээгээр харуулъя. Олон талаар Монгол энд мөн жишээ болж болохоор байна. Жишээ нь, Хятадад маркетингийн үйлчилгээ, зээл олгох төрийн тогтолцоот бүтцээ хэвээр үлдээн хувийн хариуцлагын асуудлыг дээшлүүлэхэд илүү анхаарсан бол Орост хувьчлалыг ялангуяа хөдөө аж ахуйн салбарт гэнэн байдлаар хүчтэй шавдуулсан.

Ингэснээр шилжилтийг харьцангуй хялбар хийж болох байсан хөдөө аж ахуйн салбарт шилжилт буруу хийгдсэн байна. Монголд мөн ингэсэн.
Хоёрдахь бэрхшээл нь Орос болон хуучин ЗХУ-ын Бүгд Найрамдах улсуудад хуучин тогтолцоогоо шинэчлэхэд анхаарч байсан бол Хятадад цоо шинэ хэлбэрийн үйлдвэрийн газрыг хот, тосгоны үйлдвэрийн хэлбэрээр байгуулсан. Эдгээр хот, тосгоны үйлдвэрүүдийн давуу тал нь хяналт тавихад илүү хялбар, дөхүү байсан явдал юм. Учир нь хот, тосгон чухам юуг хүсч, хөрнгө, мөнгөө хэрхэн зарцуулж буйг оршин суугчид нь мэдэж, хянах бололцоотой байв. Хөрөнгө, мөнгийг ажлын байр бий болгох, орон нутгийн эдийн засгийн өсөлтөд зарцуулж байв. Үүнийг бид сайн засаглал гэсэн томъёоллоор илэрхийлдэг. Оросын хувьд ажлын байр бий болгох, санхүүжилт болон засаглалын асуудалд бага анхаарч байв. Хятад эхнээсээ хүн болгонд ажил олгох, санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгохын ач холбогдлыг ойлгож, хадгаламжийн хүүг өндөр хэмжээнд байлган үйл ажиллагаа эхлэх, шинэ үйлдвэрийн газар байгуулахад санхүү, орон байрны боломжоор хангаж өгч байв. Ажлын байр бий болгохгүй аваас ядуурал улам газар авна гэдгийг олж харан үүнд ихээхэн анхаарал тавьсан нь зөв алхам байлаа. Мөн Орост төрийн үйлчилгээнд анхаарал хандуулаагүй бол Хятад үүнд ихээхэн анхаарал тавьж байв. Орос, Монголд гаргасан алдаа нь хувьчлалыг явуулахдаа төрийн үйлчилгээг анхаарлын гадна орхисон явдал байв. Монгол нь дээр хэлсэнчлэн цочир эмчилгээ, эрс хурдан хувьчлалын бодлогын бүтэлгүйтлийн нэг жишээ юм. Либералчлал, хувьчлалыг хэт хурдан хийснээс гарах үйлдвэрлэх салбарын уналт нь зарим хүмүүсийн хэлдгээр буурай хөгжилтэй холбоотой гэдэг. Хөгжиж буй орнуудад ажиглагддаг нэг нийтлэг шинж бол ажиллах хүчний ихэнх буюу зарим тохиолдолд 70 хүртэл хувь хөдөө орон нутагт ноогддог явдал юм. Монголд байдал мөн ийм байсан бөгөөд хотжих үйл явц Монголд ид явагдаж байна. Улс хөгжихийн хирээр дээрх үзүүлэлт буурч ирдэг боловч олон оронд ажиглагдаж байгаагаар бол хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллагсдын тоо өсч, уг салбар өргөжиж байна. Гэвч энэ үйл явцыг газар тариалангийн үйлдвэрлэлд авч үзвэл үйлдвэрлэлийн өргөжилтийг хөдөлмөрийн бүтээмжээ бууруулж буюу нэг хүнд ноогдох бүтээгдэхүүний гарц буурснаар тайлбарлаж болно. Малын хувьчлал ийм хялбаршуулсан үзэл суртлын бодлого дээр тулгуурласан бодлогын нэг тодорхой жишээ болно. Хувьчлалыг явуулахдаа мал эмнэлэгийн үйлчилгээ, худаг усны хангамжид анхаараагүйгээс ихээхэн хохирол амссан. Тухайлвал, 1990-2000 онд ноос нийлүүлэлт 25 хувь буурсан байна. Маркетингийн үйлчилгээнд гарсан алдаанаас болж томоохон суурин газрын орчимд мал сүргийн бөөгнөрөл бий болж, бэлчээрийн даацыг хэтрүүлсэн байна. Хуучин дэглэмийн үед бэлчээрийн газар, нутгийг зохистой удирдаж, орон нутгаас зохицуулдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд мал сүргийг бүхэлд нь хувьчилсан боловч газрын хувьчлалын асуудал төвөгтэй болох нь илэрхий болж, байдал улам дорджээ. Газрыг хувьчлахгүйгээр, урьдны нийгмийн хяналтын механизмыг устгах нь бэлчээрийн даац хэтрэхэд хүргэж байна. Тиймээс урьдны нийгмийн хяналтын механизмыг сэргээн тогтоох, хамтын өмчийн менежмент, орон нутаг, хоршооллын үйл ажиллагааг сайжруулах явдал чухал болж байна. Шилжилтийн эдийн засгийг амжилтад хүргэсэн хүчин зүйл бол засгийн газар, зах зээлийн зохистой тэнцвэрийг хангах явдал байв. Энд засгийн газрын үүрэг ямар байх нь улс бүрийн нөхцөл байдлаас хамааран ялгаатай байх нь мэдээж. Ийм тэнцвэрийг хангаж чадаагүй нөхцөлд амжилтанд хүрсэн тохиолдол байхгүй нь нэгэнт тодорхой болсон. Засгийн газрын оролцоо шаардлагатай нь тодорхой бөгөөд засгийн газар чухам юуг, яаж хийх нь энд их чухал. Хөгжлийн эхний шатанд засгийн газраас илүү идэвхтэй үйл ажиллагаа шаардна. Амжилтанд хүрсэн улс, орны туршлага юуг харуулж байна вэ гэвэл, засгийн газрын үйл ажиллагааг зөвхөн багасгах бус харин үүргээ зөв тодорхойлж, түүнийгээ сайн гүйцэтгэхийн чухлыг харуулж байна. Төрийн үйлчилгээг хэрхэн үр ашигтай хэрэгжүүлж, өсөлт, хөгжилд хувь нэмэр оруулах талаар ихээхэн мэдлэг, туршлага хуримтлагдсан хэдий ч энэ талаар судалгааны хүрээнд их зүйл хийх шаардлагатай байна. Монгол ирээдүйд тулгарах бэрхшээлүүдийг амжилттай давж гарахын тулд амжилт олсон болон алдаа гаргасан орнуудын аль алинаас суралцах хэрэгтэй. Байгалийн баялагаа амжилттай ашигласан болон үүнд алдаа гаргасан орны туршлагаас суралцах хэрэг гарна. Сайн засаглалыг хөгжүүлэх, ил тод байдлыг хангах, ирээдүйнхээ тусын тулд баялагийнхаа нөөцийг зүй зохистой ашиглаж, ирээдүйдээ хөрөнгө оруулалт хийх, тэрчлэн зарим чухал асуудлыг шийдвэрлэхэд засгийн газар хувийн хэвшлээс илүү үр дүнтэй байдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Хамгийн чухал асуудал бол засгийн газар, зах зээл хоёрын үүрэг, хариуцлагын тэнцвэрийг олох асуудал юм. 
Ийм тэнцвэртэй байдлыг хангах нь шилжилтийн үеийн зорилтыг амжилттай биелүүлэх боломжийг бий болгоно. Монгол шиг байгалийн ихээхэн баялагтай орон тэр баялагийнхаа үр өгөөжид түшиглэн хөгжилд хүрэх чадвартай байх ёстой.
Ингээд асуулт, хариултын хэсэгтээ оръё.

Асуулт: Нэг асуулт асууя. Тэгэхлээр та сая шинэчлэлийн алдаа, онооны тухай ярилаа. Монголын хувьд төрийн тогтолцоо нь өөрөө одоо энэ шинэчлэлийн амжилт гаргах нэг гол үндэс үү гэж одоо харагдаж байгаа юм болов уу гэж бодож байна. Яагаад гэвэл, нийгмийн тогтолцоогоо маш зөв авч явсан, тэр нь одоо энэ шилжилтийн үеэр удирдаад аваад явчихсан орон хөгжилтэй болчихсон байна л даа. Сингапурын төрийн Ерөнхий сайдаар манайхан айлчилсан

Сонин асуулт байна. Ардчилал бол хөгжилд маш эерэг бөгөөд хүчирхэг нөлөө үзүүлж болно. Ардчилал  нь ил тод байдал, хөгжил ард түмэнд өгөөжтэй байхыг шаарддагаас тэр.  Та Сингапур зэрэг бүрэн ардчилсан бус засгийн газартай улсуудын амжилтын талаар ярилаа. Дарангуйллын засгийн газартай атлаа байгалийн баялагаа зүй зохистой ашиглан амжилтанд хүрсэн орнууд ч бий. Гэхдээ алдсан нь оносноосоо их байдаг.  Зүүн Азийн талаар ярихад амжилтанд хүрсэн орны ихэнх нь үнэхээр ардчилал, түүний аль нэг тодорхой хэлбэрийг хэрэгжүүлсэн орнууд байгаа юм. Буурай хөгжилтэй орноос хөгжингүй оронд амжилттай шилжсэн орон бол Азийн барсын толгойд яваа Япон байна. Энэ орон социалист, коммунист эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжээгүй, буурай хөгжлөөс өндөр хөгжилд шилжсэн. Шилжилтээ ардчиллын нөхцөлд асар их амжилттай хийсэн. Коммунизмаас зах зээлийн эдийн засагт амжилттай шилжсэн орны тоонд ардчилсан засгийн газартай Польш байна. Мөн Унгар байна. Товчоор хариулахад ардчиллын нөхцөлд олсон амжилт дарангуйллын нөхцлийнхөөс илүү байдаг. Дарангуйллууд асар их алдаа гаргаж байсан. Харин ардчиллыг зөв ажиллуулна гэдэг нь амар зүйл биш. Амжилттай ардчиллын олон янзын хэмжүүр байдаг. Өрсөлдөөн боломжтой байх явдал бол нэг хэмжүүр. Өөрөөр хэлвэл, идэвхтэй оролцоо, хувийн эзэмшилтэй байх ёстой. Ардчилал илүү амжилтанд хүргэдэг гэсэн өрөнхий дүгнэлт хийж болно. Алдчилсан засаглалтай байгаагүй хоёр орон амжилтанд хүрсэн гэдэг нь ардчилал амжилтанд хүрдэггүй гэсэн үг биш юм. Ардчилал амжилтанд хүрсэн жишээ олон бий. Дээрх дарангуйллын хоёр жишээ бол жирийн бус үзэгдэл. Дарангуйллын стратегид итгэх нь маш эрсдэлтэй асуудал гэж хэлье. Ардчилалд хүн зохицож амьдрах хэрэг гарна. Энэ нь хэдийгээр хүнээс зарим нэг хязгаарлалт шаардах боловч ардчиллын үнэт зүйлсийн төлөө тэдгээрийг эдлэхэд буруутах зүйлгүй болов уу гэж бодож байна.

Асуулт: Би нэг зүйлд эргэлзэж явдаг, тэрнийгээ асуумаар байна л даа. Ер нь зах зээлд шилжих эхний гарааны орнуудад ОУВС болон донор орнууд маш тодорхой шаардлага тавьсан юм л даа. Үнэ, ханшийг чөлөөлөх гэх мэт. Тэр шаардлага нь манай тухайн нөхцөлд тохироогүйгээс болоод тухайн одоо эдийн засгийн байдал бүрэлдэхгүйгээс болоод …

Энэ талаар хэлэхэд. Ер нь шилжилтийн эдийн засаг ч биш, хөгжиж буй орнуудын туршлагаас харахад нэг загвар бүгдэд таарна гэж байдаггүй нь тодорхой байна. Хөгжлийн нэг стратегийг бүх оронд хэрэглэж болохгүй. Олон Улсын Валютын Сан нэг загвар бүгдэд таарна гэх зарчмын хоёр бодлогыг түлхүү баримталдаг. Асуудлын нөгөө нэг тал нь сайн бодлогыг худалдаж авч болдоггүй явдал юм. Нөхцөл тулгах нь бас явуургүй. Өөрөөр хэлвэл, хэрвээ ингэхгүй юмуу, тэгэхгүй аваас мөнгө өгөхгүй гэх нь буруу. Зарим үед улс, орнуудад санхүүгийн дэмжлэг авахын тулд болзол тулгадаг. Ингэх нь тухайн улс орны нөхцөлд тохирохгүй нөхцөлд тэр болгон хүчирхэг эдийн засаг бий болгож чаддаггүй. Зөв арга замыг өөрөө бий болгодог болохоос түүнийг бэлнээр худалдаад авах боломж байдаггүй. Зарим нэг хязгаарлалт байх нь ойлгомжтой. Тухайлвал, татвар төлөгчдийн мөнгийг зохистой зарцуулах шаардлагыг биелүүлэхгүйгээр хөгжингүй орнуудаас санхүүгийн дэмжлэг авах боломжгүй. Хоёрдахь асуудал бол засгийн газрын үүрэг улс болгонд өөр байна. АНУ-ын засгийн газрын үүрэг Монголынхоос өөр байж таарна. Засгийн газрын их, бага байх нь гол бус чухам юу хийх нь чухал. Сайн засаглалтай байх чухал. Өөрөөр хэлвэл, шудрага, хүмүүсийн хэрэгцээ хангах үйлчилгээгээр хангадаг, өсөлт, хөгжлийн үйл явцыг дэмждэг засгийн газартай байх нь чухал.

Асуулт: Байгалийн баялаг ихтэй орнууд бэрхшээлтэй тулгардаг, тухайлвал, Голланд өвчний талаар, үүнээс сэргийлэх арга хэмжээ авах талаар ярилаа. Хамгийн аюултай энэ бэрхшээлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд юу хийх ёстой вэ?

-Голланд өвчнөөс сэргийлэх хамгийн зөв арга бол гадаадын валютыг хөдөлмөрийн бүтээмжийг өсгөх импортын капитал худалдаж авахад зарцуулах, өөрөөр хэлвэл, долларыг үндэсний мөнгөн тэмдэгт болгон хувиргах арга юм. Ингэх нь Голланд өвчний гол шинж болох ханшны хэт өсөлтийг барина. Эсвэл мөнгөө гадаадад хадгалуулж, шаардлага гарсан үед зарцуулах, нэг бол импортын капиталын бараа худалдаж авах замаар зарцуулвал мөнгөний ханш унахаас сэргийлж, мөн Голланд өвчнөөс сэргийлж болно.  

-Асуулт: Би түрүүний асуусан асуултыг тодруулаад хоёр асуулт асууя.  Та засгийн газар бол зөв юмыг сайн хийх хэрэгтэй гэж байна. Тэгэхлээр өнөөдөр бид нарын хамт бас засгийн газар маань ч суралцаж байх шиг байна. Дөрвөн жил тутам нэг юмыг энэ маань зөв гээд л эхэлдэг, тэгээд л тэр нь бас үр дүнд хүрдэггүй л байх.
За, хоёрдугаар асуулт нь эдийн засгийн гуравны нэг нь хөгжлийн тусламж, төсөл хэлбэрээр донор орнуудаас орж ирж байгаа. Тэгэхлээр энэ нь бол манай эдийн засагт маш их том нөлөө үзүүлж байгаа. Энэ гуравны нэгийг бүрдүүлж байгаа орнуудтай манай эдийн засгийн урт хугацааны хөгжлийг дэмжих тал дээр хэрхэн харьцах хэрэгтэй юм бол?

- Эхлээд гадаадын тусламжийг авч үзье. Энэ талаар дэлхийн хэмжээнд ихээхэн зөрчилтэй олон үзэл, бодол байдаг. Саяхан ОУВС-ийн нэгэн судалгаагаар гадаадын тусламж ялангуяа улс, орнуудын хөгжилд тааламжтай нөлөөлхгүй байна гэсэн дүгнэлт хийсэн байна. Миний бодлоор судалгаанууд олон янзын учир шалтгааны улмаас бодит байдлаас ихээхэн гажсан үр дүн, дүгнэлтэд хүрдэг бололтой.  Намайг Дэлхийн Банканд ажиллаж байхад бидний хийсэн нэг судалгаагаар хэрэв засгийн газрууд сайн засаглалыг хэрэгжүүлж, суурь макро эдийн засгийн бодлогоо зөв явуулбал гадаадын тусламж ихээхэн үр ашигтай байдаг гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. Тэгэхээр гадаадын тусламж үр дүнтэй байж болно. Гэхдээ гадаадын тусламж нь мөн олон талаар байгалийн баялагийн хяслантай төстэй зүйл юм.  Гадаадын тусламжийг буруугаар ашиглахад бас их амар байдаг. Буруу ашигласнаар, тухайлвал, Голланд өвчинд хүргэж болно. Учир нь гадаадын тусламж гадаад валютаар орж ирдэг тул үндэсний валютын ханшийг бууруулахад хүргэж болно. Тийм учраас зарим орнууд гадаадын тусламжийн ашиг, тусад эргэлзэхэд хүрдэг. Зөвхөн Голланд өвчнийг нэрлэхэд хангалттай. Үүний хариуд би дээр хөндсөн асуултаар хариу өгөх байна. Энэ нь Голланд өвчнийг яах вэ гэсэн асуулт юм. Энэ нь эргээд л мөнгөө хэрхэн зөв зарцуулах вэ гэсэн асуудал юм. Гадаад валютаар дотооддоо үйлдвэрлэдэггүй капиталын бүтээгдэхүүн, тухайлвал, эм, тариа гэх мэт бүтээгдэхүүнийг гадаадаас худалдан авч, гадаад валютыг дотоодын нөөцөд зарцуулахгүй байх нь чухал.
Дараагийн асуултын хувьд дээр хэлсэнчлэн асуудлын гол нь засгийн газрын хэмжээнд байгаа юм биш. Харин засгийн газар юуг, яаж хийж байна вэ гэдэгт байгаа юм. Заавал засгийн газрыг цомхотгох нь гол бус засгийн газар өөрөө үйл ажиллагааныхаа үр ашигтай байдалд анхаарах учиртай юм. АНУ-д ч юмуу үйлдвэржсэн хөгжингүй орнуудад банк болгон өөрийн ашигт ажиллагааг хэрхэн сайжруулах талаар байнга ихээхэн санаа тавьдаг. Намайг АНУ-ын засгийн газрын ерөнхий эдийн засагч байхад бид "засгийн газрыг дахин нээх нь” нэртэй санаачлага гаргасан юм. Энэ санаачлагын хүрээнд бид засгийн газрын бүх агентлагуудаар орж, "Танай газар  ямар ажил хийдэг вэ? Ямар учраас энэ ажлыг хийдэг вэ? Энэ ажлыг яаж хийвэл хамгийн үр дүнтэй байх вэ?” зэрэг асуулт тавьж, хувийн хэвшлийн байгууллагууд үр ашгаа хэрхэн дээшлүүлэх талаар байнга үнэлгээ хийдгийн адилаар засгийн газрын байгууллагуудад ч ийм үнэлгээ хийсэн юм.  Ингэж үнэлгээ, дүгнэлт хийхэд зарим үед цомхон засгийн газартай байх нь зүйтэй гэсэн дүгнэлт гардаг бол засгийн газрын бүтцийг өөрчлөх, эсвэл томсгох шийдвэр гаргах ч тохиолдол гарна. Гол нь засгийн газар юуг хийж, юуг хийхгүй байдал зохих вэ гэдэг асуудал юм. Жишээ нь, бид АНУ-ын засгийн газар томоохон банк, санхүүгийн компани, корпорацийн үйл ажиллагааг хангалтгүй зохицуулсан байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, хувийн хэвшилд гарсан дуулиант хэргүүдийн дараа энэ байдлаар цааш явж болохгүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрч хуулиа өөрчилж байсан. Ингэж тэмцэж байж л хийх ёстой зүйлээ олж хардаг болохоор хөгжиж буй орнууд ч мөн адил ийм маягийн судалгааг байнга хийж байх хэрэгтэй. Энд хэвлэл, мэдээллийн байгууллага чухал үүрэгтэй. Улс төрчдийн засгийн газрыг огцруулах, эсвэл томсгох гэх мэтийн гэнэн мэдэгдэл гол нь биш, түүний оронд асуудлыг нухацтай авч үзэн засгийн газрын хийх ажлыг оновчтой тогтоох нь чухал юм.
 
- Асуулт: Надад нэг ийм асуулт байна л даа. Саяын ер нь сайн засаглал гэдгийг хэмжих одоо нэг хэмжүүр нь бол ил тод байдал юмаа гэж ойлгож болох юм шиг байгаа юм, ил тод засаглал гэж ойлгогддог юм шиг байгаа юм. Тэрэнтэй холбоотой түрүүн тэр нэг гэрээг ил тод байлгах санаачлага гэж гарсан гэж ярьсан, магадгүй би орчуулгын дунд ойлгоогүй байж магадгүй, энэ санаачлагыг яг хэн гаргасан бэ? Тийм ээ, доороосоо гаргасан санаачлага юм уу, эсвэл засгийн газраас гаргасан юм уу? Тэгээд энэ гэрээ контракт, ялангуяа донор байгууллагуудын гэрээ контракт, засгийн газар байгуулагдсан гэрээ контрактыг дандаа нууц гээд байдаг. Тэгэхлээр магадгүй энэ сайн засаглал гэдгийг хэн одоо тогтоогоод, энэ сайн засаглалтай байна гэдгийг хэн тогтоож өгдөг юм? Мөн ...
- Үүнийг арай өргөн хүрээнд авч үзье. Засгийн газар бол ардчилсан нийгэмд хүний тусын тулд ажиллах үүрэгтэй. Засгийн газар бол та бүхний ажилчин, таны төлөө ажиллах ёстой. Танд үйлчилж, танай орны иргэдэд үйлчлэх үүрэгтэй. Хэрэв та хэн нэгнийг ажиллуулахаар авсан бол түүнээс өөрийнхөө төлөө ажиллахыг шаардаж, юу хийж буйг нь өөрөө мэдэж байхыг хүсч, шаардах болно. Түүнийг та бараа худалдаж авахаар явуулсан бол бараа авсан баримт бичгийг үзэхийг хүснэ. Хэрэв барааг гэрээгээр авсан бол тэр гэрээг нь үзэх шаардлага тавьна. Учир нь тэр хүн таны өмнөөс ажиллаж байгаа учраас тэр. Засгийн газрын талаар бид ийм бодолтой байдаг. Тэр нь таны төлөө, иргэдийн төлөө ажиллах ёстой. Та бүхэн засгийн газрын хийж буй ажлыг мэдэх эрхтэй. Тэдэнд танаас ямар нэг зүйлийг нуух эрх огт байхгүй. Үүний нэгэн адил компаниуд ч засгийн газартай хийсэн гэрээгээ нээлттэй болгох ёстой. Уг нь ийм л амархан зүйл байгаа юм. Зөвхөн гэрээ ч биш, засгийн газрын хийж буй бүх зүйл нээлттэй байх ёстой. Хувь хүнд мэдэгдэх албагүй тун цөөн зүйл байдаг.  Мэдээлэл авах эрхийн үндсэн зарчмын талаар би бичиж байсан.